49η
ΕΠΕΤΕΙΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΕΥΡΕΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΝΘΡΩΠΟΥ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ
ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ
Το παρακάνω κείμενο
πρωτοδημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Μανδραγόρας», τ.10-11, Ιαν. 1996 και αναπροσαρμόσθηκε ελαφρώς
στη συνέχεια.
Του Δρα Νίκου Α. Πουλιανού
Ένα Ένα χρόνο μετά τον
εντοπισμό του σπηλαίου Πετραλώνων από τον Φίλιππα Χαντζαρίδη (κάτοικο της
Κοινότητας Πετραλώνων και πρόσφυγα της μικρασιατικής καταστροφής του 1922),
ένας άλλος συμπατριώτης του ο Χρήστος Σαρηγιαννίδης, μαζί με άλλους 5 (εκ των
οποίων 3 επιστήμονες) βρήκαν τυχαία, στις 15 Σεπτεμβρίου 1960, ένα απολιθωμένο
κρανίο ανθρώπου καλυμμένο με σταλαγμιτικό υλικό. Η είδηση (βλ. εφημ.
«Μακεδονία» 18-9-1960) ήταν συνταρακτική, γιατί ήταν εμφανές ότι επρόκειτο για
προηγούμενο στάδιο εξέλιξης του σύγχρονου ανθρώπου και γιατί έως τότε οι
ιστορικές επιστήμες δεν διέθεταν απτές αποδείξεις για την παλαιότητα της
κατοίκησης του ελλαδικού χώρου.
Τα πολλαπλά ερωτήματα που ανέκυπταν ήταν έξω από το πεδίο τής καθιερωμένης
αρχαιολογικής μεθοδολογίας και αφορούσαν πρωταρχικά την ηλικία τού ευρήματος.
Κύριο εργαλείο για την επίλυσή τους η επιστήμη τής παλαιοανθρωπολογίας σε
συνδυασμό με τα στρωματογραφικά, παλαιολιθικά, παλαιοντολογικά και
αρχαιομετρικά δεδομένα.
Εκείνη
την εποχή ειδικοί επί του αντικειμένου στην Ελλάδα δεν υπήρχαν και καθηγητές
του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ανέλαβαν τη φύλαξη του ανθρώπινου κρανίου. Οι
ίδιοι προχώρησαν σε επιφανειακές περισυλλογές οστών ζώων, που βρίσκονταν
διάσπαρτα στο σταλαγμιτικό δάπεδο του σπηλαίου, και μετακάλεσαν από το
εξωτερικό δύο Γερμανούς επιστήμονες, τον ανθρωπολόγο Ε. Μπράιτινγκερ (E.
Breitinger) και τον παλαιοντολόγο Ο. Ζίκενμπέργκ (O. Sickenberg). Ταυτόχρονα
ήλθαν σε επαφή και με τον διδάκτορα ανθρωπολόγο Άρη Πουλιανό στο Πανεπιστήμιο
της Μόσχας, γνωστό από την πραγματεία του «Η προέλευση των Ελλήνων» (πρώτη
έκδοση 1961) η οποία βασίστηκε σε κρανιολογικές και ανθρωπομετρικές μελέτες των
σύγχρονων ελληνικών πληθυσμών από την Κριμαία έως την Κάτω Ιταλία. Με αυτές τις
μελέτες ο Άρης Πουλιανός έδειξε ότι ο ελληνικός λαός είναι αυτόχθων και ότι
είναι κοινές οι ρίζες του με αυτές των αρχαίων Ελλήνων, αντικρούοντας τις
προηγούμενες και ευρύτατα διαδεδομένες θέσεις της γερμανικής κυρίως επιστήμης,
που κατέτασσε τους Έλληνες σε σλαβικούς και άλλους λαούς.
Σχετικά
με την πανίδα και τον άνθρωπο του σπηλαίου Πετραλώνων, οι Breitinger και
Sickenberg (1964) κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι είναι 50.000 περίπου ετών, ενώ ο
Breitinger θεώρησε πως από ανθρωπολογική σκοπιά το κρανίο συγγενεύει
τόσο πολύ με τα αφρικανικά ευρήματα ώστε μπορεί ν’ αναγορευθεί σαν
ο «πρώτος Αφρικανός εκτός Αφρικής». Το Γεωλογικό Τμήμα του
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ασπάσθηκε τα συμπεράσματα αυτά και έδωσε επιπλέον
την ερμηνεία ότι το ανθρώπινο κρανίο ολίσθησε στο εσωτερικό του σπηλαίου από
βρόχινα ή άλλα ύδατα και ότι έτσι δεν υφίσταται καμία παλαιοντολογική ή
στρωματογραφική του διάταξη.
Από
το 1965 ο Άρης Πουλιανός (έτος επαναπατρισμού του από την τ. Σ. Ένωση) συνέχισε
να μελετά το κρανίο και το σπήλαιο Πετραλώνων και, αντίθετα με τον Breitinger,
διατύπωσε την καθιερωμένη πλέον σήμερα άποψη ότι ο άνθρωπος των Πετραλώνων
αποτελεί μία ξεκάθαρα ευρωπαϊκή προγονική μορφή, η οποία αναπτύχθηκε στο χώρο
της Ν.Α. Ευρώπης. Η σχεδόν τέλεια ορθογναθία, το σχήμα της οδοντοστοιχίας, η
κατασκευή του ινιακού οστού ήταν, ανάμεσα σε άλλα, τα βασικά επιχειρήματά του.
Η
ανάγκη συστηματικών ανασκαφών και όχι μόνο επιφανειακών περισυλλογών των
ευρημάτων πρόβαλε επιτακτική. Η διενέργεια των ανασκαφών αυτών καθυστέρησε
εξαιτίας του στρατιωτικού πραξικοπήματος του 1967, της απομάκρυνσης του Άρη
Πουλιανού από κάθε κρατική θέση, αλλά και της 6μηνης εκτόπισής του στη Γυάρο
και τη Λέρο. Παρ’ όλα αυτά, και σε πείσμα των καιρών, κατόρθωσε να προβεί στην
πρώτη ανασκαφική τομή του σπηλαίου Πετραλώνων την άνοιξη του 1968. Οι
ανασκαφικές εργασίες διακόπτονται εντός μηνός, με δικτατορικό τρόπο, αλλά τα
επιστημονικά συμπεράσματα που ανακοινώνονται στον ελληνικό Τύπο (18 και 19
Απριλίου 1968) και δημοσιεύονται στο περιοδικό των Η.Π.Α. Archaeology τον
Ιανουάριο του 1971, είναι πάλι διαφορετικά από τις προηγούμενες μελέτες.
Ανακαλύπτεται η ύπαρξη διατεταγμένης στρωματογραφίας που ξεπερνά τις 700.000
χρόνια. Σε κάθε σχεδόν γεωλογικό στρώμα διαπιστώνεται η ανθρώπινη παρουσία με
την αποκάλυψη παλαιολιθικών εργαλείων της ίδιας ηλικίας και τα ίχνη της
αρχαιότερης μέχρι σήμερα φωτιάς που είχε ανάψει ποτέ ανθρώπινο χέρι επί της
Γης. Ανατρέπονταν έτσι όχι μόνον οι προηγούμενες θεωρήσεις για το σπήλαιο
Πετραλώνων, αλλά και όλες οι κρατούσες τότε δοξασίες περί της εξόδου του
ανθρώπου από την Αφρική και της έλευσής του στην Ευρώπη πριν από 200-300.000
χρόνια.
Αμέσως
μετά την ανακοίνωση Τύπου του 1968, ο Sickenberg παραπονούμενος ότι δεν διέθετε
συγκριτικό οστεολογικό υλικό κατά την πρώτη του μελέτη (1964) των απολιθωμάτων
στη Θεσσαλονίκη, ζήτησε να του αποσταλούν τα ευρήματα για να τα ξαναμελετήσει,
πολλά από τα οποία δυστυχώς ουδέποτε επέστρεψαν. Η νέα του μελέτη (δημοσιευμένη
το 1975), αν και δεν αναφέρεται στις ανασκαφές τού 1968, κατέληξε στην, όπως ο
ίδιος αποκάλεσε, «αναθεώρηση της πανίδας των Πετραλώνων» και ερχόταν να
συμπλεύσει με την ηλικία που προσδιόρισε ο Α. Πουλιανός το 1968-71.
Οι
ανασκαφές και οι έρευνες συνεχίζονται με την πτώση της δικτατορίας, ουσιαστικά
από το 1975 έως και το 1983, με άδειες του Υπουργείου Πολιτισμού και της
Αρχαιολογικής Υπηρεσίας στο όνομα της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος και του
Άρη Πουλιανού. Παρεμπιπτόντως μπορεί να αναφερθεί ότι σε ενέργειες της Α.Ε.Ε.
οφείλεται η δημιουργία, το 1977, της Υπηρεσίας Παλαιοανθρωπολογίας –
Σπηλαιολογίας του Υπουργείου Πολιτισμού, με την ελπίδα να καταφέρει κάποτε να
λειτουργήσει στην κατεύθυνση της ουσιαστικής κρατικής εποπτείας για τη μέριμνα
και προστασία των παλαιοανθρωπολογικών ευρημάτων της χώρας.
Παράλληλα,
το 1976, ο χώρος του σπηλαίου απαλλοτριώθηκε από τον Ε.Ο.Τ. και υπό το καθεστώς
ειδικής σύμβασης ανατέθηκε στην Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος η επιστημονική
αξιοποίηση (1979) και προβολή σπηλαίου και ευρημάτων. Με δικά της έξοδα
προχώρησε η ανέγερση εργαστηρίων για την εξυπηρέτηση των ανασκαφών και η
κατασκευή Μουσείου και ξενώνων (1980/1) συνολικής έκτασης περίπου 2500 τ.μ.
Τα
νεώτερα συμπεράσματα, τα οποία προέκυψαν από τις έρευνες της δεύτερης
ανασκαφικής περιόδου, αποδίδουν καινούργιους καρπούς, οι οποίοι στηρίζονται
στις μελέτες της μεγαλύτερης ίσως επιστημονικής διεθνούς ομάδας που
σχηματίστηκε ποτέ για την επίλυση των επί μέρους ανασκαφικών προβλημάτων (46
ειδικοί από 12 κράτη). Οι διδάκτορες καθηγητές: B. Kurten (Φινλανδός), M.
Kretzoi (Ούγγρος), M. Ikeya (Ιάπωνας), I. Horacek (Τσέχος), G. Belluomini
(Ιταλός), A. Moigne (Γαλλίδα), ο R. Murrill (ΗΠΑ) και άλλοι, συγκαταλέγονται
ανάμεσα στα πιο ηχηρά ονόματα των συνεργατών που επέλεξε η Ανθρωπολογική
Εταιρεία Ελλάδος να στελεχώσουν τις έρευνες. Από ελληνικής πλευράς πρέπει να
αναφερθούν επίσης οι Γ. Μανιάτης του «Δημοκρίτου», Γ. Λυριτζής της Ακαδημίας
Αθηνών, Σ. Παπαμαρινόπουλος του Παν/μίου Πατρών και Χ. Παπαστεφάνου του
Παν/μίου Θεσσαλονίκης.
Επιγραμματικά
το σύνολο των νέων συμπερασμάτων, πέρα από την επιβεβαίωση, με τις πιο
σύγχρονες μεθόδους απόλυτης χρονολόγησης, της ηλικίας που είχε προσδιορίσει
αρχικά ο Άρης Πουλιανός, αφορά τον στρωματογραφικό συσχετισμό του κρανίου του
επονομαζόμενου Αρχανθρώπου των Πετραλώνων, με διάφορα υλικά που χρονολογούνται
στις 700.000 περίπου χρόνια. Η εφαρμογή των πιο αναλυτικών μεθόδων ανασκαφής
οδήγησε στην ανεύρεση πρωτοφανών για την εποχή ευρημάτων, όπως απολιθωμένων
τμημάτων ξύλου, ενός φύλλου πρίνου και ζωικών τριχών και κοπρόλιθων. Δόθηκε
επίσης έτσι η δυνατότητα του βιοχρονοστρωματογραφικού αλληλοσυσχετισμού
διαφόρων ανασκαφικών θέσεων, από τη Σιβηρία έως την Αγγλία διαμέσου των Πετραλώνων.
Η αδιάλειπτη σχεδόν παρουσία των λίθινων και οστέινων εργαλείων του ίδιου
εξελικτικού σταδίου των Αρχανθρώπων, από τα κατώτερα στα ανώτερα στρώματα
(περισσότερο από 800.000 και ~550.000 χρόνια αντίστοιχα), έδειξε τη μακρόχρονη
παρουσία τους στην ευρύτερη περιοχή της Χαλκιδικής. Εξάλλου, ποτέ δε σταμάτησε
η ίδια γραμμή αυτής της εξελικτικής πορείας στην περιοχή, καθόσον οι πιο
κοντινοί ανθρωπολογικά σύγχρονοι απόγονοί του αποδείχθηκε (ήδη από το 1973 στο
9ο Διεθνές Συνέδριο Ανθρωπολογίας του Σικάγο από τον Άρη Πουλιανό) ότι είναι οι
νομάδες της Πίνδου Σαρακατσάνοι και γενικότερα οι κάτοικοι της Ν. Βαλκανικής.
Ο
γράφων (γιος του Άρη Πουλιανού) είναι διδάκτωρ Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου
της Φλωρεντίας και διδάκτωρ Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου της Πράγας, μέλος
της Διεθνούς και της Ευρωπαϊκής Ένωσης Ανθρωπολόγων, επιστημονικό στέλεχος της
Υπηρεσίας Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας του Υπουργείου Πολιτισμού και
Πρόεδρος της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος. Στη διδακτορική του διατριβή
ασχολήθηκε ερευνητικά με ένα μέρος των ευρημάτων τού σπηλαίου Πετραλώνων και
προχώρησε στη σύνθεση των μέχρι σήμερα μελετών, εξετάζοντας μαζί και όσες
αντίθετες απόψεις είχαν προκύψει κατά καιρούς. Στον πρόλογο της εν Ιταλία
διδακτορικής διατριβής ο διευθυντής τού Ανθρωπολογικού Ινστιτούτου της
Φλωρεντίας καθηγητής Brunetto Chiarelli (και Πρόεδρος του Παγκόσμιου Συνεδρίου
Ανθρωπολογίας του 2003) εύγλωττα αναφέρει: «...Κεντρικό στοιχείο για το
συμπέρασμα ότι η κατοίκηση της Ευρώπης ανέρχεται τουλάχιστο στις 700.000 χρόνια
αποτελεί το ανθρώπινο κρανίο που βρέθηκε στο σπήλαιο Πετραλώνων... Η εργασία
αυτή αποτελεί μία προσφορά υψηλού ευρωπαϊκού επιπέδου... με πολλά πρωτότυπα
δεδομένα για την αρχαιότητα, τις συνθήκες και τον τρόπο ζωής αυτού του
προϊστορικού ανθρώπου. Μία άλλη όψη είναι και η κριτική αλλά αμερόληπτη
παρουσίαση των έντονων επιστημονικών διχογνωμιών, στις οποίες συμπαρασύρθηκαν
και ενεπλάκησαν ακόμη και κυβερνητικές ελληνικές υπηρεσίες...».
Προαναφέρθηκε
ότι οι ανασκαφές του Άρη Πουλιανού συνεχίστηκαν μέχρι το 1983. Αυτό συνέβη
γιατί διακόπηκαν για δεύτερη φορά, για λόγους προφανώς τελείως άσχετους με την
επιστήμη, καθόσον στα μέλη της ανασκαφικής του ομάδας απαγορεύθηκε κάθε
πρόσβαση τόσο στις ανασκαφές όσο και στα ίδια τα ευρήματα, ενάντια σε κάθε
έννοια που απορρέει από τα πνευματικά και γενικότερα τα ανθρώπινα
δικαιώματα. Αποτέλεσμα, επί 15 χρόνια τα ευρήματα παρέμειναν
απρόσιτα για μελέτη και ασυντήρητα στο έλεος της φθοράς στις αποθήκες τού
Μουσείου. Μία προσέγγιση στα αίτια αυτής της κατάστασης μπορεί να αποδοθεί στο
γεγονός ότι προφανής στόχος ήταν αφ’ ενός να αποκρυβεί το μέγεθος των λαθών που
προηγήθηκαν των ανασκαφών και αφ’ ετέρου να εμποδιστεί η άντληση όσων νεότερων
επιστημονικών συμπερασμάτων παρέμεναν ακόμη κρυμμένα τόσο επί των αδημοσίευτων
ευρημάτων του Μουσείου όσο και στα ιζήματα του σπηλαίου. Σχετικά με τα παραπάνω
υποβλήθηκε το Σεπτέμβριο του 1994 ένα αναλυτικό υπόμνημα στο γραφείο τού
Υπουργού Πολιτισμού. Σ’ αυτό σημειώνεται με σαφήνεια ότι, πέρα από τις προσπάθειες
υφαρπαγής τού πνευματικού έργου που εκδηλώθηκαν ακόμη και σε επίσημες
συνεδριάσεις, η μετά το 1983 στάση τού Υπουργείου ευνοεί κατ’ εξοχήν τους
ανταγωνιστικούς φορείς τού εξωτερικού που ασχολούνται με συναφή ζητήματα. Διότι
είναι προφανέστατο ότι το φρενάρισμα των ερευνών τού Άρη Πουλιανού έδωσε την
ευκαιρία στους ξένους ανασκαφείς και ερευνητές να ανασυγκροτηθούν και να
ανασυντάξουν τις απόψεις τους πάνω σε αντίστοιχα ζητήματα. Το αποτέλεσμα όμως
ήταν να στερηθεί η χώρα μας τα οφέλη από το προβάδισμα που της αντιστοιχούσε.
Το
1997 η Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος, δικαιωμένη ύστερα από 15ετή δικαστικό
αγώνα, τόσο στον Άρειο Πάγο όσο και το Συμβούλιο της Επικρατείας, επανήλθε στο
χώρο του σπηλαίου. Έκτοτε ο Ε.Ο.Τ. και το Υπουργείο Πολιτισμού προσπαθούν με
κάθε τρόπο να καταστήσουν ανενεργές τις Δικαστικές Αποφάσεις (από διακοπές
ύδρευσης και τηλεπικοινωνιών έως αλλαγές Νόμων). Αυτή η τακτική δεν γίνεται
αποδεκτή από την Α.Ε.Ε. και συνεχίζεται ο δικαστικός αγώνας.
Εν
κατακλείδι, με την ευκαιρία της 49ης επετείου της μεγαλύτερης ανακάλυψης του
20ου αιώνα στον τομέα της Ανθρωπολογίας στη Χώρα μας, μπορεί να πει κανείς ότι
από πλευράς Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος διατέθηκαν όλα τα υπάρχοντα μέσα
για την προστασία των ευρημάτων, καθώς και την προβολή και αξιοποίηση της
μεγάλης επιστημονικής τους σημασίας. Με ή χωρίς την αρωγή του επίσημου κράτους,
ανάγκη αλλά και χρέος είναι να συνεχιστεί αυτή η προσπάθεια. Οι ανθρωπολόγοι
από τη φύση των σπουδών τους δεν μπορεί παρά να είναι αισιόδοξοι. Κι αυτό,
γιατί διδάσκονται και διδάσκουν τη θετική ουσιαστικά βιολογική, κοινωνική και
πνευματική εξέλιξη του ανθρώπινου γένους (παρά τα όποια - συχνά μακροχρόνια -
πισωγυρίσματα) και ένα σπουδαίο σταθμό αυτής της εξέλιξης αποτελεί ο
Αρχάνθρωπος των Πετραλώνων.
Σημ. (2007): Γεγονός πάντως είναι ότι στην
προαναφερόμενη αισιοδοξία ελλοχεύει ταυτόχρονα ένας επικίνδυνος για το μέλλον
όλων μας εφησυχασμός, καθώς πολύ λιγότερο φροντίζουμε, από όσο είναι αναγκαίο,
για την προστασία του περιβάλλοντος, την ανθρωπιστική, φιλειρηνική,
αντιρατσιστική παιδεία, μαζί με τις συνακόλουθες πρακτικές αλληλοσυμπαράστασης
και απροσχημάτιστων διαδικασιών διαλόγου και συζήτησης – ως βασικών
προϋποθέσεων επιβίωσης και παραπέρα πραγματικής δημοκρατικής ανάπτυξης.
ΣΤΗΡΙΞΤΕ ΜΑΣ ΜΕ ΕΝΑ LIKE ΣΤΗΝ ΣΕΛΙΔΑ ΜΑΣ ΕΛΙΤ ΕΛΛΗΝΩΝ
